تبصرة‌العوام فی معرفة مقالات‌الانام (کتاب)تبصرة‌العوام، کتابی قدیمی به فارسی درباره ادیان و مذاهب ، متعلق به اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - مولف ۳ - زمان تالیف ۴ - انتساب به مولف‌های مختلف ۴.۱ - مناظره بین غزالی و مولف ۴.۲ - قول مشهور در انتساب ۴.۳ - انتساب‌های دیگر ۵ - موضوع تبصرة‌العلوم ۶ - اثری ارزشمند ۶.۱ - نظر اقبال ۶.۲ - انتقاد از اقبال ۶.۳ - اطلاعات تاریخی ۷ - ابواب تبصرة‌العلوم ۷.۱ - مجوس ۷.۲ - فرق اسلامی ۷.۳ - تقسیم‌بندی ۷.۴ - مذاهب فقهی اهل سنت ۷.۵ - فرقه‌های صوفیه ۷.۶ - تعریض ۷.۷ - فرقه‌های شیعه ۸ - چاپ تبصرة‌العوام ۹ - کتب دیگر مولف ۱۰ - هدف تالیف ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - نام کاملنام کامل این کتاب تبصرة‌العوام فی معرفة مقالات‌الانام، می‌باشد. ۲ - مولفاین کتاب منسوب به مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است. [۱]
محمدتقی دانش پژوه، «کتابشناسی فرق و ادیان»، ج۱، ص۱۰۲، فرهنگ ایران زمین، ج ۱۲ (شهریور ۱۳۴۴).
[۲]
محمدتقی دانش پژوه، «کتابشناسی فرق و ادیان»، ج۱، ص۱۰۵، فرهنگ ایران زمین، ج ۱۲ (شهریور ۱۳۴۴).
نام مؤلف در متن کتاب به صراحت نیامده [۳]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۳۰۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ ۱۴۱۵.
و به نظر اقبال [۴]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، ج۱، ص۱، پانویس ۱، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
عنوان « سیدمرتضی ملقب به علم الهدی» که در چند نسخه چاپی به مؤلف نسبت داده شده، نامی است الحاقی که در متن اصلی ذکر نشده و در برخی نسخه‌ها در حاشیه اضافه شده است.
احتمالاً این امر سبب شده است که تبصرة‌العوام را به اشخاص مختلف با همین نام یا مشابه آن و یا حتی متفاوت با آن نسبت دهند. آنچه مسلّم است، مؤلف عالمی شیعی و اهل خراسان در قرن ششم و هفتم بوده است، اما اطلاع دیگری از زندگی وی در دست نیست [۵]
د. فارسی، ذیل مادّه
[۶]
موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصرة العوام»، ج۱، ص۵۴، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸).
[۷]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۱۰۳۳ـ۱۰۳۴، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.
[۸]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۱۴۴، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.
۳ - زمان تالیفبرای تعیین زمان تقریبی تألیف تبصرة‌العوام، می‌توان از گزارش‌های موجود در آن استفاده کرد. به نوشته مؤلف [۹]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۸۳، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
پیروان حسن صبّاح تا زمان وی باقی بوده و شوکت و مکنت داشته‌اند.
از آن‌جا که اینان تا حمله هولاکو در ۶۵۳ قدرت را به دست داشته‌اند، این کتاب باید پیش از این تاریخ نگاشته شده باشد. همچنین صاحب اثر در چند جا [۱۰]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۲۰، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۱۱]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۷۵، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۱۲]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۲۵۳، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
با اشاره به آثار و شهرت امام فخررازی (۵۴۳ ـ۶۰۶) نظر او را در کنار نظر باقلاّنی و غزالی می‌آورد و از یکی از مجالس وعظ او در خوارزم مطلبی نقل می‌کند.
بدین ترتیب، تبصرة‌العوام در دوره شهرت فخر رازی و پیش از شکست پیروان حسن صبّاح، یعنی حدوداً پس از ۶۰۰ و پیش از ۶۵۳، به نگارش درآمده است [۱۳]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، مقدمه اقبال، ص ب _ ج، ز، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش
[۱۴]
موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصرة العوام»، ج۱، ص۴۷ـ۴۹، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸).
[۱۵]
محمدتقی دانش پژوه، «کتابشناسی فرق و ادیان»، ج۱، ص۱۰۲ـ۱۰۴، فرهنگ ایران زمین، ج ۱۲ (شهریور ۱۳۴۴).
[۱۶]
موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصرة العوام»، ج۱، ص۵۴ ـ۵۷، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸).
۴ - انتساب به مولف‌های مختلفتبصرةالعوام به افراد مختلفی نسبت داده شده است. برخی سید مرتضی معروف به علم‌الهدی، فقیه و متکلم شیعی (۳۵۵ـ۴۳۶)، را مؤلف آن دانسته‌اند که با توجه به تاریخ تخمینی تألیف این اثر ــ یعنی حدود یک قرن و نیم پس از درگذشت سید مرتضی ــ این نظر نمی‌تواند صحیح باشد. [۱۷]
سعید نفیسی، تاریخ نظم ونثر در ایران و درزبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۷۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۸]
سعید نفیسی، تاریخ نظم ونثر در ایران و درزبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۱۳۰، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۹]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۱۰۳۳، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.
۴.۱ - مناظره بین غزالی و مولفهمچنین این سخن که مؤلف کتاب، معاصر امام محمد غزالی (۴۵۰ـ ۵۰۵) بوده و در مناظره‌ای که بین این دو درباره امامت صورت گرفته، بر غزالی چیره و موجب تغییر مذهب وی شده است [۲۰]
احمد بن محمدمقدس اردبیلی، حدیقة الشیعة، ج۲، ص۷۴۱، چاپ صادق حسن زاده، قم ۱۳۷۷ـ ۱۳۷۸ ش.
[۲۱]
محمد بن علی شریف لاهیجی، محبوب القلوب، ج۲، ص۵۳۶، عکس نسخه خطیِ موجود در کتابخانه بن یاد دایره المعارف اسلامی.
[۲۲]
آقابزرگ طهرانی، ج۳، ص۳۱۸ـ ۳۱۹.
از نظر تاریخی پذیرفتنی نیست. [۲۳]
موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصرة العوام»، ج۱، ص۴۶، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸).
[۲۴]
موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصرة العوام»، ج۱، ص۵۸، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸).
آقا محمدعلی کرمانشاهی نیز در مقامع‌الفضل در احتمال وقوع این مناظره تردید کرده است. [۲۵]
جلال الدین همائی، غزالی نامه، ج۱، ص۳۲۷، تهران (۱۳۴۲ ش).
شوشتری [۲۶]
نوراللّه بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۱۹۲ـ۱۹۳، تهران ۱۳۵۴ش.
نیز بر ناسازگاری این مناظره با مسلّمات تاریخی تأکید کرده و مناظره را میان غزالی و سید مرتضی ثانی ، برادرزاده علم الهدی و پسر سیدرضی، دانسته است؛ اما افندی اصفهانی [۲۷]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۳۰۷ـ ۳۰۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ ۱۴۱۵.
این «توجیه» را «غیروجیه» خوانده و ضمن نقل و رد نظر کسانی که تبصرة العوام را تألیف سید مرتضی ثانی می‌دانند، قول مشهور را پذیرفته است.
۴.۲ - قول مشهور در انتساببنابر قول مشهور، مؤلف تبصرة‌العوام مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است. این انتساب را نمی‌توان تأیید کرد، زیرا وی و برادرش، ابوحارث مجتبی بن داعی، هر دو از مشایخ منتجب‌الدین رازی (متوفی بعد از ۵۸۵) بوده‌اند، اما منتجب‌الدین در آثار خود هیچ اشاره‌ای به چنین تألیفی از مرتضی بن قاسم نمی‌کند. بعلاوه، عدم تطبیق زمان تألیف تبصرة‌العوام با تاریخ حیات این شخص حاکی از نادرستی این قول است. [۲۸]
موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصرة العوام»، ج۱، ص۵۵ ـ۵۷، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸).
[۲۹]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص و_ح، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
.
همچنین انتساب تبصرة العوام به فردی با نام سیدمرتضی رازی در گزارش ریو در «فهرست نسخ خطی فارسی در موزه بریتانیا» و نیز در کشف‌الحجب و الاستار کنتوری [۳۰]
اعجاز حسین بن محمد قلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و اَلاسفار، ج۱، ص۹۶، قم ۱۴۰۹.
ــ که هیچ اطلاعی از وی به دست نمی‌دهند ــ به شناخت مؤلف این اثر کمکی نمی‌کند. [۳۱]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۱۰۳۳ـ۱۰۳۴، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.
[۳۲]
د. فارسی، ذیل مادّه
[۳۳]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص و، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۳۴]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص ح، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش
.
۴.۳ - انتساب‌های دیگرتبصرةالعوام را از آثار ابوالفتوح رازی ، مفسر مشهور شیعی، نیز شمرده‌اند، ولی از آن‌جا که وفات وی را حدوداً در نیمه اول قرن ششم دانسته‌اند، این انتساب نادرست خوانده شده است. [۳۵]
آقابزرگ طهرانی، ج۳، ص۳۲۰.
گذشته از این، ابوالفتوح رازی به تصوف گرایش داشته است و ذمّ صوفیه در تبصرة العوام دلیل دیگری بر نادرستی این انتساب است [۳۶]
عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۱۵۸ـ۱۵۹، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ ۱۴۱۵.
[۳۷]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص ه، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
.
۵ - موضوع تبصرةالعلومتبصرةالعوام فی معرفة مقالات‌الانام، همچنان‌که از نام آن پیداست، به توضیح گفته‌ها و نظریات برای عامه مردم می‌پردازد. در برخی گزارش‌ها [۳۸]
د. فارسی، ذیل مادّه
[۳۹]
سعید نفیسی، تاریخ نظم ونثر در ایران و درزبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۷۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۴۰]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۲۶۶، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.
تبصرة‌العوام را قدیم‌ترین کتاب شیعی فارسی در موضوع ادیان و مذاهب دانسته‌اند، و این در حالی است که کتاب فارسی بیان‌الادیان حدود یک قرن و نیم پیش در همین حوزه تألیف شده بود. [۴۱]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص الف، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
؛ احتمالاً اینان شیعی بودن مؤلف بیان‌الادیان را قطعی ندانسته‌اند.
تبصرة‌العوام و بیان‌الادیان هر دو کتاب‌هایی فارسی در موضوع ادیان و مذاهب‌اند که از قبل از استیلای مغول بجا مانده‌اند. ۶ - اثری ارزشمندتبصرةالعوام از جهت سلاست و فصاحت در حد بیان‌الادیان نیست، ولی به جهت تفصیل مطالب و گستردگی و جامعیت مهم‌تر از آن است. [۴۲]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص الف، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۴۳]
ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج۲، کتاب دوم، ص۲۸۰، ج ۲، کتاب دوم: از سنایی تا سعدی، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۵۷ ش.
[۴۴]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۲۶۶، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.
در مجموع، اطلاعات گسترده و باریک‌بینی و دسترسی به منابع فراوانِ دستِ اول [۴۵]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۲۹۵، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
و سعه مشربِ مؤلف، اثری ارزشمند در این زمینه پدید آورده است.
مثلاً مؤلف در وجه تسمیه فرقه‌ها، به معنای ممدوح و نیز معنای مذموم آن‌ها ــ که بیشتر دست آویز دشمنان هر فرقه است ــ اشاره می‌کند، [۴۶]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۲۸، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
و یا در ابتدای بحث از فرقه‌های منسوب به اسلام ، به دقت، معنای متفاوت دین و ایمان و اسلام را ذکر می‌کند و میان اسلام و استسلام تمایز قایل می‌شود. [۴۷]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۳۶ـ ۳۸، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
۶.۱ - نظر اقبالبه نظر اقبال [۴۸]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص الف_ب، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
مؤلف تبصرة‌العوام در نقل حکایات فرقه‌های غیر امامیه و رد گفته‌های آن‌ها از تعصب به دور نبوده و در طرح آرا سعی در رد آرای سخیف و ضعیف داشته است؛ این نظر اقبال در منابع دیگر نقل شده است. [۴۹]
دایرة المعارف تشیع، زیرنظر احمد صدر حاج سیدجوادی، ذیل مادّه، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ ش ــ، ذیل «تبصرة العوام» (از حسن انوشه).
[۵۰]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۱۰۳۴، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.
۶.۲ - انتقاد از اقبالاما از مقایسه تبصرة‌العوام با دیگر کتاب‌های آن دوره در موضوع ادیان و مذاهب، به نظر می‌رسد که در این داوری چندان جانب انصاف رعایت نشده است، روزگار تألیف تبصرة‌العوام از لحاظ مجادلات مذهبی، بسیار مورد توجه است و نگارش کتاب‌های متعدد در این حوزه شاهدی بر این مدعاست. [۵۱]
ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج۲، کتاب دوم، ص۲۸۰، ج ۲، کتاب دوم: از سنایی تا سعدی، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۵۷ ش.
۶.۳ - اطلاعات تاریخیتبصرةالعوام به نوعی نشان‌دهنده الگوی دینی ایران عصر سلجوقی است و به جهت اطلاعاتی که از توزیع جغرافیایی مراکز مذهبی آن عصر به دست می‌دهد، اهمیت دارد. [۵۲]
آ باسانی، «دین در دوره سلجوقی»، ج۱، ص۲۷۲، در تاریخ ایران کیمبریج، ج ۵: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآوری جی آبویل، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۵۳]
آ باسانی، «دین در دوره سلجوقی»، در تاریخ ایران کیمبریج، ج ۵: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآوری جی آبویل، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۶۶ ش.
ناگفته نماند که برخی گزارش‌های تاریخی وی نیز از خطا به دور نیست، [۵۴]
موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصرة العوام»، ج۱، ص۵۸ ـ۵۹، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸).
اما به دلیل چند اشتباه و صرفاً به این دلیل که مؤلف از علمای حدیث بوده نباید کتاب را از حیث اطلاعات تاریخی ضعیف شمرد.
۷ - ابواب تبصرةالعلومتبصرةالعوام در ۲۶ باب تنظیم شده است؛ در باب‌های اول تا سوم به ذکر ادیان پرداخته و نظریات و گفته‌های فلاسفه ، مجوس ، جهودان ، ترسایان و صابیان را نقل می‌کند. ۷.۱ - مجوسمؤلف درباره مجوس بیشتر به اساطیر ایران نظر دارد [۵۵]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ص ۲۴ـ۲۷، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش
.
۷.۲ - فرق اسلامیوی در بیان فرق اسلامی، بنابر حدیث افتراق ، تعداد فرقه‌ها را ۷۳ می‌داند، اما معتقد است که در اصل، همه فرقه‌ها شاخه‌های دو فرقه اهل سنّت و شیعه‌اند که دشمنانِ هر یک آن‌ها را به ترتیب نواصب و روافض خوانده‌اند [۵۶]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ص ۲۸، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش
.
۷.۳ - تقسیمبندیاحتمالاً نام تبصرة‌العوام فی تفصیل مذاهب المِلّتین [۵۷]
سعید نفیسی، تاریخ نظم ونثر در ایران و درزبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۱۳۰، تهران ۱۳۶۳ ش.
که برای این کتاب ذکر شده، به این تقسیم‌بندی ناظر است؛ مقدس اردبیلی [۵۸]
احمد بن محمدمقدس اردبیلی، حدیقة الشیعة، ج۲، ص۷۴۱، چاپ صادق حسن زاده، قم ۱۳۷۷ـ ۱۳۷۸ ش.
می نویسد که الفصول التامّة، اثر عربی منسوب به این مؤلف، بر اساس این دو فرقه تقسیم‌بندی شده است.
مؤلف تبصرة‌العوام پس از طرح مسئله جانشینی پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم و رد نظر اهل سنّت، [۵۹]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۲۹ـ۳۵، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
در فصل‌های بعد به ذکر فرقه‌های خوارج ، معتزله ، مُشَبّهه و مُجَسِّمه و اصحاب تناس خ می‌پردازد. [۶۰]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۳۸ـ۹۰، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
حدیثی که مؤلف به نقل از کتاب قاضی محمد بن اسحاق زوزنی از پیامبر اکرم در باب پیشگویی تمام جزئیات ظهور فرقه کرّامیّه و لعن آن‌ها نقل می‌کند، [۶۱]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۶۵، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
حکایت از مخالفت‌های شدید با ابوعبداللّه کرّام در آن دوره دارد.
۷.۴ - مذاهب فقهی اهل سنتمؤلف مذاهب فقهی اهل سنّت را در فصل مُشبّهه طرح می‌کند و آن‌ها را در تقسیم‌بندی نه چندان مرتبی هفت فرقه برمی شمارد. [۶۲]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۷۵، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۶۳]
آ باسانی، «دین در دوره سلجوقی»، ج۱، ص۲۷۲، در تاریخ ایران کیمبریج، ج ۵: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآوری جی آبویل، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۶۶ ش.
گزارش نسبتاً مفصّل وی از عقاید اشعری ، برخلاف گزارش ابوالمعالی در بیان‌الادیان، احتمالاً نشانه‌ای از اطلاعات وسیع‌تر اوست. [۶۴]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
۷.۵ - فرقه‌های صوفیهمؤلف در باب شانزدهم [۶۵]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۲۲ـ۱۳۳، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
به فرقه‌های صوفیه نظر دارد و آن‌ها را شش فرقه می‌داند (و جالب آن‌که حلاج را ساحر می‌خواند).
در باب بعد، بطعن، اقوال بزرگان تصوف را از رساله قشیریه نقل می‌کند [۶۶]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۳۴ـ۱۴۱، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
به نظر وی، صوفیان همه از اهل سنّت‌اند و این دلیل محکمی بر محکومیت آنهاست.
ظاهراً در این دوره شیعیان، به مراتب، بیشتر از اهل سنّت با صوفیه دشمنی می‌ورزیدند و احتمالاً از میان شیعه هنوز بزرگانی در تصوف برنخاسته بودند. [۶۷]
آ باسانی، «دین در دوره سلجوقی»، ج۱، ص۲۸۴ـ۲۸۵، در تاریخ ایران کیمبریج، ج ۵: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآوری جی آبویل، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۶۸]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۲۲۲ـ ۲۲۳، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.
۷.۶ - تعریضدر باب‌های بعد به قومی که مدعی اهل سنّت و جماعت بوده‌اند تعریض دارد، از جمله به عبدالقاهر بغدادی که در الفرق بین الفرق فرقه خود را ناجی می‌داند. [۶۹]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۴۲ـ ۱۶۵، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
۷.۷ - فرقه‌های شیعهدر ادامه، مؤلف به مسائل دیگری از جمله فرقه‌های شیعی، ناجی بودن اثناعشریه، احادیثی در شأن اهل بیت، عقاید اثناعشریه، حکایت فدک و فضایح بنی امیه پرداخته است. [۷۰]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
وی شیعه را به چهار فرقه تقسیم می‌کند که تا زمان وی باقی بوده‌اند: امامیان ، زیدیان ، اسماعیلیان ، نُصَیْریان ، و فرقه اخیر را نیز به هفده فرقه کوچک‌تر تقسیم می‌کند. او [۷۱]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۱، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
می نویسد که این قوم را در هر جا با نامی خوانند؛ در اصفهان خرّمیّه، در قزوین و ری مزدکی و سنبادی، در ماهین مُحَمِّره، در آذربایجان قولیه و در ماوراءالنهر مُغان. [۷۲]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۸۹، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی تا).
۸ - چاپ تبصرةالعوامظاهراً تبصرة‌العوام اول‌بار در ۱۲۹۶ در لاهور و سپس در ۱۳۰۹ و ۱۳۱۳ در تهران ، به ضمیمه کتاب قصص‌العلماء اثر میرزا محمد تنکابنی ، و در ۱۳۱۳ ش به تصحیح اقبال در تهران منتشر شد [۷۳]
د. فارسی، ذیل مادّه
.
شیخ حسین بطیطی نیز این کتاب را به عربی ترجمه کرد و به ضمیمه قصص‌العلماء در ۱۳۰۴ و ۱۳۱۹ چاپ کرد. [۷۴]
آقابزرگ طهرانی، ج۳، ص۳۱۹.
[۷۵]
محمدتقی دانش پژوه، «کتابشناسی فرق و ادیان»، ج۱، ص۱۰۲ـ۱۳۰، فرهنگ ایران زمین، ج ۱۲ (شهریور ۱۳۴۴).
۹ - کتب دیگر مولفاز دیگر کتاب‌های مؤلف تبصرة‌العوام، الفصول التامّه فی هدایة‌العامه و نزهة‌الکرام و بستان‌العوام را ذکر کرده‌اند که به عربی نوشته شده‌اند. ۱۰ - هدف تالیفچنانکه از عنوان این سه کتاب برمی آید و خود مؤلف نیز در آخر نزهة‌الکرام اشاره کرده، وی برای ترویج مذهب شیعی و برای توده عوام کتاب می‌نوشته است. او در کتاب نزهة‌الکرام به بحث از فضایل امامان اثناعشری پرداخته است. [۷۶]
احمد بن محمدمقدس اردبیلی، حدیقة الشیعة، ج۲، ص۷۴۱، چاپ صادق حسن زاده، قم ۱۳۷۷ـ ۱۳۷۸ ش.
[۷۷]
آقابزرگ طهرانی، ج۳، ص۳۱۹.
[۷۸]
آقابزرگ طهرانی، ج۲۴، ص۱۲۳.
[۷۹]
محمدتقی دانش پژوه، ج۱، ص۱۰۵، «کتابشناسی فرق و ادیان»، فرهنگ ایران زمین، ج ۱۲ (شهریور ۱۳۴۴).
[۸۰]
محمدتقی دانش پژوه، ج۱، ص۱۱۸_۱۲۰، «کتابشناسی فرق و ادیان»، فرهنگ ایران زمین، ج ۱۲ (شهریور ۱۳۴۴)
[۸۱]
ایرج افشار، «کتابی از مؤلف تبصرة العوام»، ج۱، ص۴۳ـ۴۵، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، سال ۷، ش ۲ (دی ۱۳۳۸).
۱۱ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی. (۲) ایرج افشار، «کتابی از مؤلف تبصرة العوام»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، سال ۷، ش ۲ (دی ۱۳۳۸). (۳) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ ۱۴۱۵. (۴) آ باسانی، «دین در دوره سلجوقی»، در تاریخ ایران کیمبریج، ج ۵: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآوری جی آبویل، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۶۶ ش. (۵) ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج ۲، کتاب دوم: از سنایی تا سعدی، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۵۷ ش. (۶) تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش. (۷) محمدتقی دانش پژوه، «کتابشناسی فرق و ادیان»، فرهنگ ایران زمین، ج ۱۲ (شهریور ۱۳۴۴). (۸) دایرة المعارف تشیع، زیرنظر احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ ش ــ، ذیل «تبصرة العوام» (از حسن انوشه). (۹) د. فارسی. (۱۰) موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصرة العوام»، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸). (۱۱) محمد بن علی شریف لاهیجی، محبوب القلوب، عکس نسخه خطیِ موجود در کتابخانه بن یاد دایره المعارف اسلامی. (۱۲) نوراللّه بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ش. (۱۳) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی تا). (۱۴) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش. (۱۵) اعجاز حسین بن محمد قلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و اَلاسفار، قم ۱۴۰۹. (۱۶) احمد بن محمدمقدس اردبیلی، حدیقة الشیعة، چاپ صادق حسن زاده، قم ۱۳۷۷ـ ۱۳۷۸ ش. (۱۷) سعید نفیسی، تاریخ نظم ونثر در ایران و درزبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۸) جلال الدین همائی، غزالی نامه، تهران (۱۳۴۲ ش). ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تبصرة‌العوام فی معرفة مقالات‌الانام»، شماره۳۲۴۵. |